De democratie is dringend toe aan een update. Aan de ene kant zetten de grote vraagstukken zoals kunstmatige intelligentie en klimaatverandering democratie behoorlijk onder druk. Vertrouwen van burgers in democratische instituties kachelt hard achteruit. Aan de andere kant winnen autocratische regimes wereldwijd aan invloed. Daarom dringt de vraag zich steeds nadrukkelijker op: hoe redden we de democratie?
In veel van de grote maatschappelijke dossiers van nu zien we de sterke neiging om te denken in regels, verboden, dingen van bovenaf opleggen. Tot een avondklok aan toe. Maar het is zeer de vraag of dat toereikend zal zijn, in een tijd waarin steeds meer mensen de macht wantrouwen. Kan het ook anders? Zouden we niet veel harder moeten werken aan de weerbaarheid en het zelforganiserend vermogen van onszelf om de grote uitdagingen aan te kunnen? Zou een belangrijke oplossing niet liggen in meer aandacht voor goed burgerschap?
Ik werd onder meer aan het denken gezet door lezer Christine Postma, die mij suggereerde om wat meer met het thema burgerschap te doen. „De samenleving ben je zelf. Het gaat om samen,” mailde ze me. Goed punt. Maar hoe dan? Het valt mij de laatste tijd op dat er van onderaf in de samenleving een beweging aanzwelt van burgerberaden, dorpscoöperaties, het ‘Ministerie van de toekomst’, zorgcoöperaties, stadmakerscoöperaties, burgers die samen landbouwgrond opkopen voor natuurherstel zoals Commonland, WIJ.land, Land van Ons, Herenboeren, et cetera.
Historisch gezien komt dit soort burgerbewegingen op als reactie op (te) snelle privatisering. Dat was zo in de 14de eeuw met de opkomst van de gilden, en in de 19de eeuw met de opkomst van vakbonden, volgens hoogleraar Tine de Moor, die interessant onderzoek doet naar zogeheten commons en burgerbewegingen. Zij signaleerde in 2017 al een wederopstanding van burgerparticipatie.
Collectieve burgerinitiatieven zijn te beschouwen als een correctiemechanisme voor het
falen van zowel markt als overheid.
Collectieve burgerinitiatieven zijn te beschouwen als een correctiemechanisme voor het falen van zowel markt als overheid.
Er zijn best wat voorstellen om de democratie van onderaf te versterken de laatste tijd. In de Nederlandse discussie vallen vooral Eva Rovers en David van Reybrouck op (die zijn dan ook een stel). Zij opperen diverse ideeën, bijvoorbeeld burgerberaden waarin burgers worden geloot om mee te denken over klimaatplannen, en het zogeheten preferendum: een nieuw soort referendum waarbij burgers tijdens verkiezingen hun voorkeuren kunnen aangeven over specifieke beleidsvoorstellen.
En wat er gebeurt er allemaal al qua burgerparticipatie in Nederland?
Collega Gijsbert van Es wees me op een aantal mooie burgerinitiatieven in Nederland die hem hoop geven.
Dorpscoöperaties in Esbeek en Hengevelde. In Esbeek (gemeente Hilvarenbeek) en Hengevelde (gemeente Hof van Twente) zijn zogenoemde dorpscoöperaties opgericht, die actief bezig zijn om de voorzieningen in hun dorpen op peil te houden.
Stadspark Veenendaal. De gemeenteraad van Veenendaal heeft in 2019 besloten een visie te laten ontwikkelen voor het Stadspark in co-creatie met inwoners van Veenendaal. In 2020 is een uitgebreid participatietraject doorlopen. Ook zijn er door het hele park diverse borden en stickers geplaatst om gebruikers van het park op te roepen hun ideeën op een website te delen. Aan de hand van de ideeën is het uiteindelijke ontwerp voortgekomen.
Bouwen in de Bijlmer. De gemeente Amsterdam wilde huizen bouwen in de K-buurt van de Bijlmer. Ambtenaren gingen aan de slag en er kwamen twee varianten waaruit de burgers in een referendum konden kiezen. De meeste inwoners zagen beide varianten echter niet zitten. Toen volgde een koerswijziging, waarbij gemeente en burgers samen een nieuw plan maakten. De nieuwe woningen komen er en worden zodanig ingepast dat de buurt haar karakter behoudt, tot tevredenheid van de gemeente zowel als de burgers.
Gijsbert tipt ook het boek Burgerparticipatie in het openbaar bestuur van Rob van Engelenburg en Peter van Hoesel.
Er zijn kortom veel sympathieke ontwikkelingen, maar ze roepen ook de vraag op of ze zouden werken voor ambitieuzere vraagstukken dan stadsparken of dorpsvoorzieningen. Ken jij meer initiatieven? Waar zie jij hoopvolle ontwikkelingen? Ik ben benieuwd.